پدیده مقالات جعلی و علم ساختگی در ایران در حال محو شدن است - آرش بلاگ

به گزارش آرش بلاگ، استاد دانشگاه تهران معتقد است: بحث فراوری مقالات جعلی در ایران موضوعی است که در یک دوره زمانی به صورت اجتناب ناپذیر بوجود آمده بود و اکنون این مسأله قابل توجه نیست و در حال محو شدن است.

پروفسور علی اکبر صبوری در گفت وگو با آرش بلاگ، با رد موضوعات مطرح شده در گزارش مجله نیچر درباره تقلب های موجود در تحقیقات بعضی کشورها از جمله چین، ایران و روسیه، گفت: به اسم کسی که بیش از بیست سال در هیئت ممیزه هشت دانشگاه و پژوهشگاه و هیئت ممیزه مرکزی وزارت حضور فعال و پیوسته داشته ام، بر این باورم که از مرحله کمیّت گرایی عبور نموده و اکنون به کیفیت پژوهش ها و انتشارات با تکیه بر اثرگذاری اجتماعی توجه خاص شده و با بی اخلاقی های پژوهشی برخورد می گردد و جای نگرانی وجود ندارد.

وی اضافه کرد: این خطاهای فعلی در همه جای جهان وجود دارد و مرتب در کشور ما رصد و پیگیری می گردد. اکنون در هیئت ممیزه دانشگاه در جهت بهبود کیفیت و کاهش بی اخلاقی های پژوهشی سختگیری هایی می گردد که قابل تحسین است.

این استاد دانشگاه تهران پرداختن مجله نیچر به موضوع تقلب های علمی در چند کشور را مرتبط با گذشته و همراه با قدری عظیمنمایی دانست و گفت: در کنار این موضوع باید به نکات دیگری هم توجه می شد که نشده است. اجازه بدهید رشد تعداد اسناد علمی کشور را در سه دهه اخیر مرور کنیم تا موضوع ریشه یابی گردد. با آغاز ایجاد دوره های تحصیلات تکمیلی در اواسط دهه شصت در دانشگاه ها، با الهام از رهنمود امام خمینی که ما می توانیم، توسعه دانشگاه ها و حرکت به سوی پژوهش شکل گرفت.

صبوری ادامه داد: ثمره این حرکت عظیم تربیت نیروهای متخصص، متعهد و کارآمد شد که در عرصه های توسعه کشور نقش بسیار زیاد و انکارناپذیری داشته است. دانشگاه های شیراز و تهران در راه اندازی دوره های تحصیلات تکمیلی، بویژه در علوم پایه، پیشرو بودند.

افزایش تعداد مقالات ایران در نشریات معتبر بین المللی طی دهه های 70 و 80

وی گفت: برای تثبیت و اعتبار جهانی مدارک دانشگاهی در دوره های تحصیلات تکمیلی از همان ابتدا در حوزه علوم مقرر شد که نتایج سرانجام نامه ها و رساله ها به صورت مقالات بین المللی منتشر شوند. به همین علت بود که طی دو دهه هفتاد و هشتاد، تعداد مقالات ایران در نشریات معتبر بین المللی به سرعت افزایش یافت.

این استاد ممتاز دانشگاه تهران توضیح داد: در سال 1364 (معادل سال 1985 میلادی)، تقریباً آغاز توسعه دوره های تحصیلات تکمیلی کشور، تعداد مستندات علمی ایران نمایه شده ایران در مجموع سه نمایه حوزه علوم، علوم اجتماعی و مجموعه علوم انسانی و هنر، برابر 134 با میزان مشارکت جهانی پانزده هزارم درصد بود.

دکتر صبوری گفت: با گذشت 15 سال از آغاز دوره های تحصیلات تکمیلی، یعنی در سال 1379 (سال 2000 میلادی)، تعداد اسناد علمی ایران در وبگاه علم، در مجموع سه حوزه فوق به 1467 ارتقا یافت و میزان مشارکت جهانی ایران به چهارده صدم درصد رسید و کشورمان توانست در رتبه چهل و هشتم جهان از نظر کمیت فراوری اسناد علمی قرار گیرد.

وی ادامه داد: توسعه دوره های تحصیلات تکمیلی و افزایش تعداد دانشگاه ها، از یک سو و تشویق به انتشار مقالات در نشریات معتبر بین المللی از سوی دیگر، به همراه انتشار و استانداردسازی تعداد زیادی نشریات علمی مختلف در کشور باعث شد سهم مشارکت جهانی ما در فراوری اسناد علمی در سال 1389 (سال 2010 میلادی)، از یک درصد جهانی فراتر رفته و صندلی بیست و دوم جهان برای ایران ثبت گردد. این پیروزیت عظیم علمی که در طول 25 سال رشد دوره های تحصیلات تکمیلی دانشگاه ها بدست آمد، استاندارد بودن دوره های تحصیلات تکمیلی را به ویژه در حوزه علوم پایه و فنی مهندسی اثبات کرد.

وی اضافه کرد: در دو دهه هفتاد و هشتاد کمیت گرایی در انتشار مقالات لازم بود چون هنوز تعداد مقالات ما در حدی نبود که صحبت از کیفیت بتوان کرد و احتیاج بود که بتوانیم خود را در صحنه بین المللی بیش از پیش نشان دهیم، اگرچه انتشارات با کیفیت خوبی هم داشتیم. تشویق به انتشار و گاهی هم تحت فشار قرار دادن برای انتشار نتایج علمی گاهی هم باعث انتشار مقالات در نشریات کم ارزش یا بی ارزش می شد، اما در مجموع نتایج مطلوب گذاشت و باعث باورهای مطلوب و رفت و آمدهای علمی ما در عرصه بین المللی شد.

توجه بیشتر به کیفیت انتشارات علمی در دهه 90

این استاد دانشگاه تهران گفت: در دهه 90، کیفیت گرایی در انتشارات علمی بسیار مورد توجه دانشگاه های کشور نهاده شد و موجب ریزش مقالات بی اعتبار و کم اعتبار شد. با این حال، تعداد اسناد علمی منتشرشده از سوی محققان در طول سال های اخیر بازهم رجحان داشته است. در سال گذشته میلادی (سال 2020)، تعداد اسناد علمی منتشرشده کشور در سه حوزه علوم اجتماعی و مجموعه علوم انسانی و هنر بالغ بر پنجاه و چهار هزار شد.

صبوری ادامه داد: بیش از دو درصد اسناد علمی معتبر جهان، طبق نمایه های وبگاه علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس، به آدرس ایران چاپ شده است و کشورمان بالاتر از کشور روسیه و تمام کشورهای منطقه و جهان اسلام و بعضی کشورهای اروپایی، در صندلی پانزدهم کمیّت فراوری اسناد علمی نهاده شده است.

وی اضافه کرد: رشد علمی کشور، بر پایه خوداتکایی، محدودیت های تحریم های ظالمانه، ایثار محققان ما به علت کمبود بودجه های پژوهشی و حقوق های پایین و از همه مهم تر نبود سیاست واحد بین دولتمردان ما و حتی مانع تراشی های آن ها و ... بخوبی و با پیروزیت به پیش رفته است و اکنون با اصلاحات در قواعد اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و توجه زیاد به کیفیت گرایی به علت عبور از مرحله کمیّت گرایی، در صندلی مناسبی از علم نهاده شده ایم اگرچه حق و پتانسیل ما خیلی بیش از این هاست .

راهکاری برای ارتقا در رتبه بندی های بین المللی

وی گفت: بسیاری از دانشگاه های ما اکنون در رتبه بندی های بین المللی حضور دارند، با آن که بخش پزشکی آن ها جدا شده است که اگر این را به دانشگاه ها برگردانیم (مثل دانشگاه های دیگر کشورها) صندلی ما خیلی بالاتر خواهد آمد. اگر دو درصد علم جهان را بر اساس نمایه های بین المللی فراوری نموده ایم، چهار درصد مقالات پُرارجاع و پنج درصد مقالات داغ جهان متعلق به ماست. بنابراین، همه این ها لازم بود تا دورانی را در رشد کمیّت بگذرانیم و خطاهای ناچیزی داشته باشیم تا به یک رشد در کمیّت برسیم تا قابلیت ارزیابی داشته باشد. اکنون یک دهه است که وارد دوران اصلاح و رشد کیفیت شده ایم. تا کمیّتی نباشد، آنالیز کیفیت معنی ندارد.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: در طول 10 سال اخیر ریزش زیاد مقالات کم اعتبار و گاهی حتی تا حدی بی اعتبار اجرا شده است و اکنون فقط کیفیت گرایی است. هستند افراد ناتوانی که به علت رشد کمیّت آموزش عالی و زیادی تعداد واحدهای دانشگاهی کشور، استحقاق عضویت در کادر هیئت علمی را ندارند و هنوز در وادی کمیّت سیر می نمایند، غافل از این که یک دهه از تشویق به رشد گذشته است و توجهی به دست آوردهای آن ها نخواهد شد.

صبوری اضافه کرد: هستند افرادی که برای جبران ناتوانی خود و ضعف حضور در عرصه های بین المللی، کوشش می نمایند با سر و صدا افراد توانمند را ضعیف جلوه بدهند و پتانسیل خوب و رشد یافته علمی کشور را دور از واقعیت های درخور تحسین جلوه دهند و تخم ناامیدی بکارند. اینان بجای پرداختن به پیروزیت ها، فقط چشم به خطاها باز نمایند. این ها یا ناتوانان و نادانان داخلی هستند و یا حسودان و مغرضان اجنبی.

وی توضیح داد: اگر قرار است به خطاها فقط توجه گردد، باید میزان رشد علمی هم در آن دیده گردد. رشد علمی، بدون خطا امکان ناپذیر است. رشد علمی را صفر کنیم، خطا هم صفر می گردد. رشد علمی را زیاد کنیم، خطا هم زیاد می گردد. فقط کسی خطا نمی کند که کاری نکند. خطا بخشی از کار است. تا خطا نکنیم که بر خطای خود نمی توانیم مطلع شویم. البته باید کوشش کنیم تا خطا نکنیم.

اصلاح خطا بخشی از رشد علم است

این استاد دانشگاه تهران گفت: اصلاح خطای خود، بخشی از رشد علمی است. خطا به خودی خود و از روی نادانی، صفت ما انسان هاست. مهم این است که خطای خود را تکرار نکنیم. خطا مردود نیست، تکرار خطا مردود است. ما در فرایند رشد علمی، خود را ارزیابی کردیم و اکنون در کوششیم تا خطای خود را تکرار نکنیم. اگر هم افراد معدودی خطا در خطا می نمایند، قابل بخشش نیستند و طرد خواهند شد. لذا، کشورمان در حال رشد علمی است و از کمیّت گرایی فاصله گرفته و تنها به کیفیّت می اندیشد.

صبوری ادامه داد: طی یک دهه گذشته، در همه دانشگاه های کشور، کمیته های اخلاق از افراد خبره، متخصص در حوزه سنجش علم و حقوقدان تشکیل شده و مطابق قوانین مصوب با بی اخلاقی ها برخورد می گردد. اگر در کشور ما انحرافاتی بوده، غالبأ در نشریات کم اعتبار و بی اعتبار بوده و به کاربردهای صنعتی و پزشکی منجر نشده است که ناهنجاری هایی در کاربرد ایجاد نموده باشد. به اسم مثال، در کشور ژاپن محققانی شناسایی شدند که تحقیقات کاذب در حوزه پزشکی در نشریات بسیار معتبر چاپ کردند که موجب کاربردهای نابجا شد. ما چنین مواردی نداشتیم.

وجود تعداد فراوان نشریات جعلی و بی اعتبار در جهان

وی در بخش دیگری از سخنانش در مورد وجود نشریات تقلبی و جعلی در جهان گفت: در جهان نشریات جعلی و بی اعتبار زیادی وجود دارد. نشریاتی که در قبال اخذ وجه، بدون انجام فرآیند داوری تخصصی و در حالت بی هویتی(سردبیر، هیئت تحریره و ناشر مبهم) قرار دارند را نشریات بی اعتبار می گویم و نشریاتی که از نام نشریات معتبر سوءاستفاده می نمایند تا اخاذی نمایند را نشریات جعلی می گویم. ریشه این گونه نشریات، بیشتر در هند، پاکستان، مصر، کشورهای آفریقایی و گاهی هم اروپایی و آمریکایی است.

رشد بیش از حد مجاز نشریات دانشگاه های کشور/صندلی ایران در مقالات ریترکت شده

این استاد ممتاز دانشگاه تهران اضافه کرد: در کشور ما خوشبختانه از این گونه نشریات اندک است و به محض پیدا شدن به فنا خواهند رفت. البته به یک نکته بسیار مهم ضروری است اشاره کنم و آن این که در دانشگاه های ما تعداد نشریات بیش از حد مجاز رشد نموده است و اصولأ در جهان، انتشار نشریه از وظایف دانشگاه ها نیست. انجمن ها و فدراسیون های علمی و بخش خصوصی باید پا به میدان بگذارند. به همین دلیل نشریات دانشگاه های ما نتوانسته اند رشد خوبی داشته باشند و جنبه ارتقانامه گرفته اند و من شخصأ مخالف انتشار نشریات در درون دانشگاه ها هستم، اما بر نشریات دانشگاه های ما نظارت برای جلوگیری از انحرافات وجود دارد و نباید آن ها را متهم به جعل و تقلب کرد.

صبوری توضیح داد: یکی از معیارهای سنجش انحرافات علمی در کشورهای مختلف، آنالیز تعداد مقالات بی اعتبار شده(ریترکت شده) است. تا انتهای ماه چهارم میلادی سال 2021، تعداد 6155 مقاله طبق آمار وبگاه علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس بی اعتبار اعلام شده اند. از این تعداد سهم اول متعلق به چین (با 1718 مقاله)، سهم دوم از آن امریکاست (با 1623 مقاله). سهم سوم مربوط به کشور ژاپن است (با 532 مقاله). هند (با 387 مقاله) و آلمان (با 309 مقاله)، به ترتیب در صندلی های چهارم و پنجم قرار دارند. کشور ما با 295 مقاله بی اعتبار شده در صندلی ششم و انگلستان با 246 مقاله در صندلی هفتم و کره جنوبی با 234 مقاله در صندلی هشتم قرار گرفته است.

وی اضافه کرد: جالب اینجاست که مقالات بی اعتبار شده امریکا، ژاپن، آلمان و انگلیس در نشریات برتر جهان، مثل Nature، Science، JBC، Lancet، Blood و ... بوده است، در حالی که مقالات بی اعتبار شده ایران مربوط به نشریات درجه سه جهان بوده است که ارزش همه آن ها به میزان حتی یک مقاله منتشرشده در Nature یا Science هم نیست. همچنین، این تعداد مقاله بی اعتبار شده ایران در زمان کمیت گرایی و دوران جهش مقالات ایران بوده است و بر همین اساس نباید انتشارات کشور را دچار خدشه کرد. البته می پذیرم که خطایی بوده است، اما بدان معنی نباشد که انتشارات و تحول و جهش در آن را زیر سؤال ببریم.

این استاد دانشگاه تهران گفت: اعتقادی به خصومت و دشمنی زیاد در پایگاه های اطلاعات علمی جهان علیه ایران ندارم، چون طی دو دهه اخیر هر نشریه ایرانی که پیروز به کسب استانداردهای آن ها شده مورد نمایه سازی نهاده شده و بسیاری از آن ها اکنون در عرصه بین المللی جای خود را بدست آورده اند.

صبوری در ادامه در مورد نقش دشمنی ها در چاپ این مقاله در نشریه نیچر گفت: اکنون بیش از چهل نشریه ایرانی در لیست گزارش ارجاعات سالانه نشریات موسوم به JCR مؤسسه کلاریوت آنالیتیکس وارد شده اند و یکصد و بیست نشریه هم در مخزن نشریات نوظهور همین مؤسسه در مرحله ارزیابی بوده و از کیفیت خوبی برخوردارند و علاوه بر این بیش از دویست نشریه ایران در پایگاه اسکوپوس نمایه استنادی می شوند که پیروزیت خوبی است و این شکوفایی نشریات ما در دو دهه اخیر است. این قابل تقدیر است. ورود این حجم از نشریات ما در پایگاه های اطلاعات علمی مغایر با خصومت های مطرح شده از سوی شماست. البته نمی خواهم هر گونه خصومت را مردود اعلام کنم، اما می خواهم بگویم طرح مسأله خصومت، برداشت نادرست است.

وجود بیش از 2500 واحد دانشگاهی در کشور

وی در مورد رشد پدیده تقلب در مقاله نویسی و سرانجام نامه و برخورد با آن ها در مقابل دانشگاه تهران توضیح داد: کشور ما در رشد بی رویه نظام آموزش عالی خطا کرد و به وسیله افزایش تعداد واحدهای دانشگاهی موجب انحرافاتی شد. در کشور ما بیش از 2500 واحد دانشگاهی وجود دارد. جمعیت کشور چین 17 برابر جمعیت کشور ماست، اما تعداد واحدهای دانشگاهی ما بیشتر از کشور چین است!!! این رشد بی رویه و خارج از قاعده تعداد واحدهای دانشگاهی ما، موجب شد که جذب اعضای هیئت علمی بی کیفیت در واحدهای دانشگاهی صورت گیرد.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: بدتر از آن این که، برای ارتقا اعضای هیئت علمی بی کیفیت جذب شده در واحدهای دور افتاده و بی حساب و کتاب، دوره های تحصیلات تکمیلی هم ایجاد شد و بدون نظارت همه مجاز به پذیرش دانشجوی کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی شدند. وقتی عضو هیئت علمی نتواند دانشجوی تحصیلات تکمیلی خود را راهنمایی کند، چون کیفیت لازم را ندارد، آنگاه مؤسسات و مرکزی شبیه به آنچه روبروی دانشگاه تهران می توانید ببینید پدید می آید تا دانشجویان را که راهنمایی نمی شوند به دام انداخته و برایشان سرانجام نامه و رساله بنویسند و حتی با اخاذی برایشان مقاله بنویسد.

پروفسور صبوری اضافه کرد: این ها همه مربوط به واحدهای دانشگاهی بی کیفیت است. در دانشگاه های عظیم و باسابقه شما چنین چیزی کمتر می بینید. وقتی هم وزارتین علوم و بهداشت بخواهند اصلاحاتی انجام بدهند و برطرف خطا نمایند، بحران سیاسی ایجاد می نمایند و نمی گذارند. باید یکسری واحدهای دانشگاهی حذف، عده ای در هم ادغام، عده ای تبدیل به ایجاد دوره های تکنسین و عده ای در دانشگاه های عظیم ادغام شوند تا ریشه این عیب عظیم خشک گردد.

وی گفت: جهش علم ابتدا در کمیّت فراوریات علمی صورت گرفت و این با خطاهایی که در آن صورت گرفت لازم بود. لازم بود تا محققان ما باور توان نشر و حضور در مجامع و نشریات علمی جهان را پیدا نمایند. اکنون در دوران افزایش کیفیت انتشارات علمی هستیم و سهم کیفیت فراوریات علمی ما از سهم کمیّت فراوریات علمی پیشی گرفته و سخت مواظب هستیم تا انحرافات و بی اخلاقی های واقع در نشر را به حداقل ممکن برسانیم. در کشور برنامه های خوبی در حال اجراست.

این استاد ممتاز دانشگاه تهران ادامه داد: پتانسیل علمی خوبی در کشور ایجاد شده و دانشگاه های ما می توانند در جامعه خود اثرگذار باشند و این باور باید در دولتمردان و سیاستگذاران ارشد کشور هویدا شده و مورد حمایت جدی قرار بگیرد. تعداد شرکت های دانش بنیان پیروز رو به رجحان است. جوانان تحصیل نموده در داخل، توان علمی خوبی دارند. اکنون باید با تکیه بر علم ایجاد شده در کشور، ضمن تعامل علمی بیشتر با جهان و استفاده از دیپلماسی علمی، به فراوریات علمی خود بیش از پیش تکیه کنیم. ما توان علمی بالایی در کشور داریم و جهان هم این را درک نموده است.

صبوری در سرانجام یادآور شد: تحقیر امریکا و انگلیس در مورد ممنوعیت خرید واکسن فایزر(یک شرکت چند ملیتی امریکا-اروپا)، به وسیله رهبر معظم انقلاب اسلامی ناشی از قدرت علمی کشور است که موجب برخ کشیدن اقتدار جهانی جمهوری اسلامی ایران می گردد. اقتداری که تنها بر اساس آغاز تست واکسن ساخت داخل، ناشی از یک پتانسیل علمی در داخل کشور، حاصل شده است. علم، عامل قدرت است و توانا بود هر که دانا بود.